Walka i martyrologia nauczycieli powiatu szydłowieckiego w latach 1939 - 45
W latach 1939 - 45 powiatu Szydłowiec jeszcze nie było. Powstał on w 1954 roku z obszarów, które należały administracyjnie do powiatów: Radom, Końskie, Iłża. Powstający powiat jest terenem rolniczym, otoczonym ośrodkami przemysłowymi: od północy Radom, od zachodu Końskie, od południa Skarżysko i Starachowice, część południowo-zachodnia silnie zalesiona. Powiat przecina od północy na południe droga krajowa E7, przy której leży Szydłowiec i linia kolejowa Warszawa - Radom - Kraków. Północną część powiatu przecina linia kolejowa Radom - Tomaszów a graniczące z Szydłowcem Skarżysko Kamienna to ważny węzeł kolejowy gdzie przecinają się linie kolejowe Warszawa - Kraków i Łódź - Rozwadów.
Przemysł zbrojeniowy Radomia, Końskich, Skarżyska i Starachowic oraz ważne linie komunikacyjne nadawały powiatowi specyficzne znaczenie: okupant musiał specjalnie dbać o zachowanie w nim bezpieczeństwa i spokoju. Stąd wynikało duże nasycenie jego terenu wojskami kwaterującymi długi czas w szkołach, strzegącymi przelotowości i bezpieczeństwa szlaków komunikacyjnych (bunkry przy liniach kolejowych), stałe patrolowanie terenów, rewizje aresztowania i inne represje zwłaszcza po wybuchu wojny niemiecko - radzieckiej. Dodać też trzeba, że w sąsiedztwie Szydłowca - Chlewiska, Skłoby, Hucisko, Stefanków wiosną 1940 roku major Dobrzański "Hubal" toczył boje z Niemcami a sąsiednie powiaty południowe, zwłaszcza Góry Świętokrzyskie były kolebką ruchu partyzanckiego działającego przez cały okres okupacji. Wszystko to narzucało okupantowi konieczność utrzymania powiatu szydłowieckiego za wszelką cenę.
Walczyliśmy zbrojnie na Wschodzie i Zachodzie, walczyliśmy na każdym froncie antyfaszystowskim, gdziekolwiek on był, płaciliśmy ogromną cenę w walkach zbrojnych, - ale wydaje się, że walka na "cichym froncie cywilnym", walka w podziemiu z pozoru niewidoczna i rozproszona, walka o przeżycie i przetrwanie była najcięższą i najtrudniejszą i pochłonęła również wiele ofiar.
I jeżeli względnie łatwo jest zbadać udokumentować i przedstawić potomnym walki zbrojne - jakże trudno jest zebrać i zobrazować wysiłki każdego pojedynczego cywila w walce toczonej w tajemnicy, w konspiracji w każdej dogodnej chwili w najróżniejszy sposób, bo przecież jakikolwiek czyn wbrew woli okupanta był aktem walki. A było tych walczących cywilów miliony.
Liczymy ich w obozach śmierci, bohaterów często nieznanych, często nieuznawanych lub zapomnianych, o których pamięć nie może zaginąć przecież.
Wśród nich byli także nauczyciele rozsiani w terenie, przywiązani do szkól i zawodu jakby wystawieni na widok publiczny, łatwo obserwowani i kontrolowani przez swoich i obcych uparcie wykonujących swe prace oświatowe w jakże trudnych warunkach. Oni także walczyli o przeżycie własne i przeżycie polskości w milionach dzieci. Zdawali sobie sprawę lepiej od innych z konieczności swej pracy z konieczności wytrwania na froncie oświatowym.
Ogólna charakterystyka kadry oświatowej w roku szkolnym 1938/39
W chwili wybuch wojny na terenie obecnego powiatu szydłowieckiego było około 132 nauczycieli szkół powszechnych. Innego typu szkól na tym terenie nie było. Wśród tego grona było około 40 mężczyzn i trudno obecnie stwierdzić dokładnie ilu z nich podlegało obowiązkowi służby wojskowej, jakie posiadali stopnie wojskowe i ilu było zmobilizowanych. Biorąc pod uwagę, że nauczyciele religii oraz w podeszłym wieku nie podlegali obowiązkowi służby wojskowej, że pewna liczba była zwolniona ze względów zdrowotnych - szacunkowo można przyjąć liczbę nauczycieli zdolnych do służby wojskowej na 12-15 osób. Z zebranych materiałów wynika, że byli zmobilizowani i brali udział w kampanii 1939 roku - 4 nauczycieli. Inni mieli być zmobilizowani w późniejszym terminie i do tego już nie doszło. Zmobilizowanymi byli: por. Szmoniewski Józef z Szydłowca, Chrust Leon z Rudy Wielkiej, por. Fajkosz Engelbert z Sadku i Bakalarz Edmund z Kierza Niedźwiedziego.
Por. Szmoniewski dostał się do niewoli i zginął w Katyniu, E. Bakalarz był ranny pod Wieluniem zginął w Oświęcimiu w 1943 roku. Pozostali przeżyli wojnę.
W okresie okupacji hitlerowskiej wielu nauczycieli powiatu szydlowieckiego przeżyło koszmar okupacji lub straciło to, co człowiek ma dane raz - życie. I tak:
1. Helena Trawińska - Moser nauczycielka szkoły podstawowej w Jankowicach była łączniczką AK. Prowadziła zajęcia wojskowe z kobietami z okolicznych wsi. Przeżyła okupację.
2. Józef Szmoniewski - nauczyciel szkoły podstawowej w Szydłowcu - oficer WP - zmobilizowany w 1939 roku brał udział w kampanii wrześniowej. Zginął w Katyniu.
3. Tomasz Popiel - kierownik szkoły w Skłobach. Pracę w szkole rozpoczął po pacyfikacji wsi. Członek AK, aresztowany w 1942 roku przez Niemców był więziony w Mathausen. Przeżył i po wojnie mieszkał w Szczecinie.
4. Józef Snopkiewicz - nauczyciel szkoły podstawowej w Skłobach zamordowany 11.04.1940 roku podczas pacyfikacji wsi.
5. Władysław Dwórzyński - kierownik szkoły w Skłobach zginął zamordowany podczas pacyfikacji wsi.
6. Jan Szpanerski - nauczyciel szkoły w Gąsawach Plebańskich - zginął w Oświęcimiu.
7. Stefan Witkowski - kierownik szkoły w Jastrzębiu - zginął w Oświęcimiu.
8. Jan Ciesielski - nauczyciel szkoły w Chronowie - zginął w obozie koncentracyjnym.
9. Włodzimierz Nawrocki - nauczyciel szkoły w Chronowie - zginął w obozie koncentracyjnym.
10. Bolesław Lesiak - nauczyciel szkoły w Potworowie. Przeżył Oświęcim, po wojnie pracował w szkole podstawowej w Dobrucie i Wałsnowie.
11. Józef Sobuta - nauczyciel szkoły w Kuźni. Przeżył Oświęcim, po wojnie nauczyciel w Wałsnowie.
12. Stanisław Kapral - brał udział w kampanii 1939 roku, po wojnie uczył w szkole podstawowej w Bieszkowie.
13. Engelbert Fajkosz - kierownik szkoły w Sadku. Uczestnik kampanii wrześniowej i więzień Oświęcimia. Po wojnie pracował w Liceum Pedagogicznym w Końskich.
14. Romuald Eliasz - nauczyciel - oficer WP - po kampanii wrześniowej więzień oflagu w Murnau. Po wojnie kierownik Szkoły Podstawowej w Sadku.
15. Leon Chrust - nauczyciel szkoły w Rudzie Wielkiej. Przeżył Oświęcim, po wojnie pracował w Radomiu.
16. Wacław Smak - nauczyciel z Majdowa więziony od listopada 1944 roku w Tomaszowie Mazowieckim. Po wyzwoleniu przez wojska radzieckie w styczniu 1945 roku został zamordowany przez Niemców w drodze do domu.
17. Mieczysław Buczek - nauczyciel z Majdowa był więźniem obozu koncentracyjnego latach 1943-45. Przeżył.
18. Józef Gawroński - nauczyciel z Kierza Niedźwiedziego wywieziony na roboty do Niemiec. Dalsze losy nieznane.
19. Jadwiga Jankowska - nauczycielka z Szydłowca zginęła od bomby lotniczej 16 stycznia 1945 roku.
20. Stanisław Hutnik - nauczyciel z Polan, członek BCh. Był więźniem obozu koncentracyjnego od kwietnia 1942 do maja 1945. Przeżył.
21. Józef Jankowski - kierownik szkoły w Orońsku prowadził tajne nauczanie przez 31 miesięcy Od 06.03.41 do 0205.41 więziony w Radomiu. Po zwolnieniu wrócił i pracował dalej.
22. Edmund Bakalarz - nauczyciel z Kierza Niedźwiedziego, uczestnik kampanii wrześniowej, ranny pod Wieluniem, zginął w Oświęcimiu w 1943 roku.
Oprócz wyżej wymienionych wielu nauczycieli brało udział w tajnym nauczaniu. Byli to między innymi nauczyciele uczący w Szydłowcu:
Helena Bucka, Aniela Klepaczewska, Kazimierz Kochanek, Maria Kornatowska, Anna Siniarska, Zofia Stachowska, Jan Stobbe, i wielu innych.
|
